Przesłankami unieważnienia małżeństwa mogą być przeszkody małżeńskie, wady oświadczenia woli o zawarciu małżeństwa oraz wady pełnomocnictwa do zawarcia małżeństwa. Niniejszy artykuł przybliży konstrukcję instytucji unieważnienia małżeństwa i przypadków, w których ma ono miejsce.
Pierwszą przesłanką są przeszkody małżeńskie czyli niedozwolone prawem cechy nupturientów (osób zamierzających zawrzeć związek małżeński) i zachodzącej między nimi relacji.
Do przeszkód tych zalicza się:
Drugą przesłanką są wady oświadczenia woli o zawarciu małżeństwa. Zalicza się do tego znajdowanie się w stanie wyłączającym świadome wyrażenie woli (np. pod wypływem narkotyków lub alkoholu), działanie pod wpływem błędu co do tożsamości drugiej strony (np. gdy jedna z osób posługiwała się fałszywym dokumentem tożsamości), a także działanie pod wpływem bezprawnej groźby drugiej strony lub osoby trzeciej- jeżeli z okoliczności wynika, że składający oświadczenie woli mógł obawiać się, że jemu samemu lub innej osobie grozi poważne niebezpieczeństwo osobiste.
Nie można żądać unieważnienia małżeństwa po upływie 6 miesięcy od: ustania stanu wyłączającego świadome wyrażenie woli, wykrycia błędu lub ustania obawy wywołanej groźbą – a w każdym przypadku po upływie 3 lat od zawarcia małżeństwa.
Trzecią przesłankę stanowią wady pełnomocnictwa do zawarcia małżeństwa tj. brak zezwolenia sądu na złożenie oświadczenia o wstąpieniu w związek małżeński przez pełnomocnika, czy też pełnomocnictwo było skutecznie odwołane lub nieważne – w przypadku, gdy małżonkowie podjęli wspólne pożycie, ich związku małżeńskiego nie można unieważnić.
Zawarcie małżeństwa pomimo istnienia któregokolwiek spośród wskazanych powyżej uchybień może doprowadzić do jego unieważnienia. Związek zawarty w taki sposób trwa jednak ze wszystkimi jego konsekwencjami do momentu uprawomocnienia się wyroku sądu o unieważnieniu związku małżeńskiego.
Każdy z małżonków może żądać unieważnienia małżeństwa zawartego:
Z żądaniem unieważnienia zawartego związku z powodu nieosiągnięcia w chwili jego zawierania wymaganego prawem wieku może wystąpić również prokurator. Jeżeli kobieta, która zawarła małżeństwo jest w ciąży, wówczas kompetencja do wystąpienia z takim żądaniem przysługuje tylko jej i prokuratorowi, w tym przypadku mąż nie może żądać unieważnienia małżeństwa z powodu braku przepisanego wieku.
Możliwość wystąpienia o unieważnienie zawartego związku małżeńskiego ustaje z momentem osiągnięcia wymaganego prawem wieku czy też uchylenia orzeczenia o ubezwłasnowolnieniu . Mówi się, że zastępuje wówczas konwalidacja, czyli uzdrowienie wadliwie zawartego związku.
W postępowaniach w sprawach o unieważnienia małżeństwa właściwy miejscowo jest sąd okręgowy miejsca zamieszkania małżonków. Orzekając unieważnienie małżeństwa, sąd orzeka także, czy i który z małżonków zawarł małżeństwo w złej wierze (wiedział o okoliczności stanowiącej podstawę jego unieważnienia). W wyniku unieważnienia małżeństwa ustaje wynikające z niego powinowactwo, małżonkowie powracają do poprzedniego stanu cywilnego, a małżonek, który zawierają związek zmienił nazwisko, powraca do tego, które nosił poprzednio.