Zgodnie z obowiązującym kodeksem cywilnym pełną zdolność do czynności prawnych nabywa się z chwilą uzyskania pełnoletności. Osoba po ukończeniu 13 roku życia posiada ograniczoną zdolność do czynności prawnych, a poniżej tej granicy wieku nie posiada zdolności do czynności prawnych. Ubezwłasnowolnienie to instytucja ograniczająca przyznane powyżej prawa na mocy orzeczenia Sądu i dotyczy tylko osoby fizycznej. Nie oznacza to jednocześnie, że osoba ta zostaje pozbawiona zdolności prawnej – zdolności do bycia podmiotem praw i obowiązków.
Podkreślić należy, że instytucja ta ma na celu ochronę osoby ubezwłasnowolnionej w prowadzeniu jej spraw osobistych i majątkowych. Stosuje się ją wyjątkowo w ściśle określonych przypadkach. Wyróżnia się ubezwłasnowolnienie całkowite i ubezwłasnowolnienie częściowe.
Ubezwłasnowolnienie całkowite
Przesłankami do zastosowania ubezwłasnowolnienia całkowitego są: osoba, której dotyczy wniosek ukończyła lat trzynaście i wskutek choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii, nie jest w stanie kierować swym postępowaniem.
Osobie ubezwłasnowolnionej ustanawia się opiekę. Najczęściej opiekunem zostaje członek rodziny. Jednakże nie jest to wymagane, gdy osoba pozostaje pod władzą rodzicielską. Opiekun ma uprawnienie żądać stosownego jednorazowego wynagrodzenia lub okresowego za sprawowanie opieki.
Podkreślić należy, że wszelkie czynności dokonane przez osobę pozbawioną zdolności do czynności prawnych są nieważne. Osoba ubezwłasnowolniona nie może zawierać związku małżeńskiego ani nie może samodzielnie zawierać żadnej umowy. Nie dotyczy to umów powszechnie zawieranych w drobnych, bieżących sprawach życia codziennego, która staje się ważna z chwilą jej wykonania w postaci chociażby drobnych zakupów.
Ubezwłasnowolnienie częściowe
Natomiast instytucję ubezwłasnowolnienia częściowego stosuje się tylko wobec osoby pełnoletniej. Ustanawia się ją gdy zachodzą następujące przesłanki: osoba z powodu choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii, potrzebuje pomocy do prowadzenia jej spraw ale jej stan nie uzasadnia ubezwłasnowolnienia całkowitego. Osobie ubezwłasnowolnionej częściowo ustanawia się kuratelę.
Osoba ubezwłasnowolniona częściowo może zaciągać zobowiązania, ale musi zostać wyrażona zgoda przez kuratora – przed dokonaniem czynności, w jej trakcie albo po jej wykonaniu w sytuacji, gdy tak postanowił Sąd opiekuńczy, że kurator jest powołany do jej reprezentowania i do zarządu jej majątkiem. Jeśli Sąd nie zastosuje powyższej możliwości, to kurator pozostaje tylko doradcą ubezwłasnowolnionego częściowo.
Zgodnie z linią orzeczniczą ubezwłasnowolnienie częściowe ma na celu ochronę interesu osobistego lub majątkowego osoby fizycznej oraz interesu jej otoczenia.
Postępowania
Postępowania w sprawie o ubezwłasnowolnienie całkowite lub częściowe toczą się przed Sądem Okręgowym właściwym, ze względu na miejsce zamieszkania osoby, której wniosek dotyczy. Wystosować niniejszy wniosek może małżonek osoby, której dotyczy procedura ubezwłasnowolnienia, rodzeństwo, krewny w linii prostej, przedstawiciel ustawowy, Rzecznik Praw Obywatelskich, Rzecznik Praw Dziecka oraz sama osoba chora. Pierwszeństwo przysługuje przedstawicielowi ustawowemu.
Opiekunem lub kuratorem może zostać osoba pełnoletnia, która korzysta z pełni praw publicznych i nie jest ubezwłasnowolniona.
Co istotne, kiedy ustaną przyczyny przemawiające za ubezwłasnowolnieniem, Sąd uchyla je lub zmienia. Może to nastąpić również z urzędu. W sytuacji polepszenia się stanu zdrowia osoby ubezwłasnowolnionej można zmienić z całkowitego na częściowy, a w przypadku pogorszenia się odwrotnie.
Głównym celem instytucji ubezwłasnowolnienia jest dbanie o dobro osoby chorej.
